پنل کتابخانه‌های عمومی در پنجمین کنگره متخصصان علوم اطلاعات با موضوع «آینده کتابخانه‌های عمومی در پیوند با اوقات فراغت مردم ایران» در روز پنجشنبه مورخ ۳۰ آبان ماه ۱۳۹۸ ساعت ۱۱ تا ۱۳ برگزار شد. در این نشست فاطمه پازوکی دانشجوی دکتری علم اطلاعات و دانش شناسی دانشگاه الزهرا به عنوان دبیر پنل و دکتر عباس کاظمی (عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و علوم اجتماعی)، خانم نوش‌آفرین انصاری (استاد پیشکسوت و رئیس شورای کتاب کودک)، آقای دکتر مهدی شقاقی (عضو هیئت علمی گروه علم اطلاعات و دانش شناسی دانشگاه شهید بهشتی) و خانم مهرناز خراسانچی (پژوهشگر حوزه کتابخانه عمومی) حضور داشتند.
در ابتدای نشست فاطمه پازوکی ضمن خیرمقدم به حضار به معرفی پنلیست‌ها و بیان علت انتخاب موضوع آینده کتابخانه‌های عمومی در پیوند با اوقات فراغت مردم ایران پرداخت:
«ما این موضوع را علی‌رغم چالش‌هایی که مخالف بودند، در موضوعات مختلف پیش‌رو داشتیم، باز کردیم به خاطر این که یک ماتریس و چارچوب ذهنی برای کارکردهای کتابخانه‌های عمومی و وظایف این کتابخانه‌ها داشتیم که به طور کلی از سوی اسناد بالادستی و سازمان‌هایی که حوزه‌های مطالعاتی و حرفه‌ای را پیش بردند، مطرح می‌شود. بر این اساس، کتابخانه‌های عمومی از سه کارویژه Information، Education و Recreation برخوردار هستند که سه برابرنهادۀ آگاهانش، آموزش و آفرینش را برای آن در نظر گرفته‌ایم. کارویژۀ آگاهانش تاکنون بسیار مورد توجه قرار گرفته و بحثی است که شاید به نسبت بقیه مباحث در رشته ما کار شده است و به گونه‌ای خود را نامدار این موضوع می‌دانیم و وظیفه خود می‌دانیم که بیشتر در این زمینه کار کنیم. کارویژۀ آموزش پس از آن مورد بحث قرار گرفته و مم اصلی کنگره سال گذشته نیز بود و نسبت به آگاهانش و بقیه موارد خطوط روشن‌تری دارد. ولی بحث Recreation و اوقات فراغت، بحثی است که به نظر می‌رسد تا حدود زیادی مغفول مانده و شاید بتوان گفت اساساً به درستی درک نشده است. باید توجه داشت که بحث اوقات فراغت تنها معطوف به وقت‌های خالی یا تفرج مردم نیست، زمانی که در کنار دو کارکرد دیگر قرار می‌گیرد، یک مفهومی را منتقل می‌کند که بسیاری از وظایفی که بر دوش کتابخانه عمومی قرار می‌گیرد در آن می‌گنجد.»
در ادامه آقای دکتر کاظمی، دربارۀ ابعاد مربوط به مفهوم عرصه عمومی و فضای عمومی سخنان خود را ارائه کردند:
«وقتی راجع به کتابخانه عمومی صحبت می‌کنیم از دو دریچه یا دو جنبه مشکل داریم: ۱- خود مفهوم Public و عمومی، که مورد چالش قرار می‌گیرد، تا چه اندازه کتابخانه‌ها به راستی عمومی هستند؟ ۲- از بعد فضا، Space یا Square چیزی که امروز می‌خواهم درباره آن صحبت بکنم فراتر از کتابخانه عمومی آن کلیشه‌ای که ما می‌شناسیم شاید با این مفهوم Public Library Space یا Public Library Square با هم صحبت کنیم، فضای عمومی کتابخانه‌ای، عرصه عمومی کتابخانه‌ای، نه فضای کتابخانه عمومی، این دو تا با هم فرق می‌کند. فضای عمومی کتابخانه‌ای و این نکته‌ای است که در صحبت‌های امروز خود می‌خواهم شروع کنم و بعد برسم به این که چگونه با الگوهای جدید فراغت یا شهر می‌شود آن را گره زد. برای این که یک مقدار بیشتر این مفهوم را شرح بدهم باید دو تا مفهوم از هم تفکیک کنیم و به عنوان مقدمه مقداری برای شما توضیح بدهم: ۱- Public Square 2- Public Space فضای عمومی، عرصه عمومی یا گستره عمومی ترجمه شده است. اول سراغ Public Square برویم که عرصه عمومی یا گستره عمومی یا قلمرو عمومی است که در آن آدم‌های خصوصی جمع می‌شوند و بر سر مسائل خصوصی یا مسائل عمومی‌شان با هم‌دیگر گفتگو می‌کنند.» وی در ادامه به تمایزهای این دو مفهوم پرداخت و مثالها و ویژگیهایی از آنها ارائه کرد.
پس از ایشان آقای دکتر مهدی شقاقی دعوت کردند که درباره مفهوم Leisure و Leisure time و برابر نهادهایی که برای این هست و تفکیکی که بین این دو موضوع وجود دارد و در واقع ورود به بحث اوقات فراغت در برابر مفهوم کار صحبت کردند:
«می‌خواهم بحث خود را بر مفهوم فراغت و اوقات فراغت متمرکز کنم. با توجه به این که انتظار داشتم تعداد افرادی که این جا نشستهاند بیشتر از این باشد اما بیشتر افرادی هم که حضور دارند پژوهشگر و آکادمیک هستند تا کتابدارهای کتابخانه عمومی. جای کتابدارهای کتابخانه عمومی خالی است و گمان می‌کنم با توجه به شما عزیزان که مخاطبین صحبت هستید باید مقداری پژوهشی‌تر و دانشگاهی‌تر صحبت کنم. می‌خواهم روی فراغت یک مفهوم‌شناسی و یک تفکیک مفهومی بکنم. اولین بار که خانم پازوکی این موضوع را مطرح کردند، جرقه نخستی که به ذهن من خورد کتابی بود که چند سال پیش به نام The theory of leisure class از تورستین وبلن با ترجمه نظریه طبقه تن‌آسا خوانده بودم و من مفهوم Leisure را اولین بار آن جا دیده بودم و آن کتاب در ذهن من تداعی شد و دوباره بعد از چند سال مراجعه کردم و این کتاب را دوباره مرور کردم و متوجه شدم مفاهیم بسیار جالبی دارد برای این که ما فراغت را بفهمیم و تفاوت معنایی آن را با مفاهیم همجوار مثل Recreation درک کنیم.» سپس در ادامه با نگاهی تاریخی تفاوت این دو مفهوم را تشریح کردند. پس از آن ایشان صحبت‌هایشان را با طرح یک پرسش ادامه دادند: چرا افراد به جای این که به کتابخانه عمومی بروند به پارک می‌روند و به کتابخانه عمومی مراجعه نمی‌کنند؟ ایشان در پاسخ گفت: «همانطور که گفته شد، در آن دسته‌بندی در مورد مصرف غیرمولد زمان یا مصرف نمایشی زمان و نمایش آسودگی، و مصرف مولد زمان برای تخلیه روانی یا تخلیه فیزیولوژیک، خدمت شما عرض کردم که انسان‌ها اگر به هر دو طیف (مسلط یا فرودست) فرو بغلتند هیچ کدام از آن دو نوع مصرف زمان، بهطور کامل تعطیل نمی‌شود، یعنی فردی که موجودیت کاریِ صرف دارد، مصرف نمایشی زمان برای او بهطور کامل تعطیل نمی‌شود و مصرف غیرمولد زمان برای او از بیخ و بن از بین نمی‌رود بلکه به تقلید از طبقۀ مسلط می‌خواهد آسودگی را توسط خود یا از طریق زن و فرزند به نیابت از خود نشان بدهد و این کار به حداقل‌هایی کاهش پیدا می‌کند (leisure)، و کسی که در طبقۀ اول و مسلط است نیز به استراحت بدنی و فکری (recreation) نیاز دارد. این اولین نکته است. مصرف غیرمولد زمان یا تبدیل به مصرف نیابتی می‌شود که توسط همسر، آسودگی همسر و فرزندان نمایش داده می‌شود، یا به حداقل‌هایی مانند کشیدن سیگار یا کشیدن قلیان، حضور در چایخانه‌ها و قلیان‌خانه‌ها تقلیل پیدا می‌کند. کشیدن یک سیگار یا کشیدن قلیان یا رفتن به کافه و خوردن قهوۀ گرانقیمت، یا دور زدن در پاساژهای لوکس مصرف غیرمولد زمان است که جنبه نمایشی دارد، و نمایش آسودگی به این حداقل‌ها تقلیل پیدا می‌کند، اما تعطیل نمی‌شود. اما مصرف مولد زمان جهت بازآفرینی نیروی فکری و بدنی برای نیروهای کار، سهم بسیار زیادی را به خودش اختصاص می‌دهد و نقش بزرگ و بااهمیتی برای طبقۀ فرودست (نیروهای کار از همۀ انواع شامل نیروهای کار فکری یا نیروهای کار بدنی) پیدا می‌کند که در واقع برای بازآفرینی خویشتن است. این نکته اول است. نکته دوم دربارۀ ورود ما به بحث کتابخانه‌های عمومی از زاویه فراغت است که همانطور که عرض شد مصرف زمان بیکاری برای بازآفرینی نیروی جسمی یا ذهنی جهت آمادگی به کار مجدد معنی می‌دهد، و لذا همه فعالیت‌های اطلاعاتی که جنبه آموزشی یا جنبه کسب اطلاع دارند، این‌ها مصرف زمان بیکاری برای بازآفرینی خویشتن جهت کار مجدد نیست بلکه یک نوع زمینه برای انجام کار اجباری است، مثل آموختن یک چیز یا درست کردن یک اسلاید یا یادگیری یک پاورپوینت یا خواندن یک بحث از یک کتاب برای ارائه در کلاس زمینهای است برای انجام کار اجباری و لذا بخشی از همان کار است نه بازآفرینی نیروی بدنی یا ذهنی.»
در ادامه سرکار خانم نوش‌افرین انصاری استاد پیشکسوت کتابداری در سخنانی ضمن ابراز خوشحالی از حضور در کنگره پنجم متخصصان علوم اطلاعات و نشست کتابخانه‌های عمومی به تاریخچه شکل‌گیری کتابخانه‌های عمومی در ایران اشاره کردند. ایشان در بخشی از سخنانش گفت: «دهه سی و چهل تا اوایل دهه پنجاه برای تاریخ تحول اندیشه کتابخانه‌های عمومی در ایران خیلی زمان مهمی است. اتفاق‌های گوناگونی می‌افتد، آموزش کتابداری نوین مطرح می‌شود، امکان ندارد در هیچ برنامه آموزشی کتابداری به اولین نوع کتابخانه و کتابخانه عمومی اشاره نشود. بحث دوره‌ها هست، در سال ۱۳۴۲ و ۱۳۴۳ دو تا دوره کارگاه آموزشی یک ماهه را در پارک شهر شاهد هستیم و برای تربیت کتابداران عمومی عکسی از این حادثه بزرگ تاریخی در آموزش کتابداری هست که مرحوم همایون فرخ ایستادند و تمام کتابداران هم با روپوش‌های سفید در کنار ایشان هستند و در سال ۱۳۴۱ شورای کتاب کودک تأسیس می‌شود و در سال ۱۳۴۴ گروه تأسیس می‌شود، از پوری‌سلطانی دوست بسیار عزیزم یاد بکنم که هیچ وقت به کتابخانه ملی نمی‌توانم بیایم مگر این که با تمام وجود نقش ایشان را در این ساختمان حس بکنم و اولین کتاب کاربردی که نوشته می‌شود تأسیس کتابخانه عمومی در روستا در سال ۱۳۴۲ داریم و فشار یونسکو را نباید دوستان از نظر دور بدارند، نخستین کتابخانه سیار حرکت می‌کند، دوره رسمی کتابداری دانشگاه شروع می‌شود و نخستین آثار نظری نه به شکل این که بعداً واقعاً نظر شکل می‌گیرد، سال ۱۳۵۳ اثر خیلی مهمی به اسم «راهنمای کتابداران برای کتابداران کتابخانه عمومی» خانم فرنگیس امید منتشر می‌شود، که امیدوارم سلامت باشند و بعد در سال ۵۲ کتابی را داریم که در یک نمایشگاه کوچک شورا هست به اسم «گذری بر ادبیات کودکان» و فوق‌العاده کتاب مهمی است، یک بخشی از آن به بحث کتابدار و نقش کتابدار اشاره دارد و این کتاب بعد از سال ۱۳۵۲ اولین بار سال ۵۷ حالا چاپ‌هایی داشته است ولی در سال ۱۳۹۷ تجدید چاپ شده است … »
در ادامه نشست سرکار خانم خراسانچی صحبت‌های خود را بدین‌گونه آغاز کرد: «من فکر می‌کنم زمانی که صحبت از اوقات فراغت در کتابخانه‌های عمومی هست ما قطع و یقین موضوع را از دو منظر باید ببینیم: ۱- منظر اول مخاطبین ۲- منظر دوم کتابداران، بحث همیشگی که ما همه جا می‌شنویم که کتابخانه عمومی باید چه کنند؟ و چه کنند؟ به طور ناخودآگاه کتابداران را در دل آن مستتر می‌دانند در حالی که نقش کلیدی و اساسی و تفاوت یک کتابخانه عمومی با یک کتابخانه عمومی دیگر دقیقاً کتابدارانی هستند که آن جا کار می‌کنند، بگذریم از این که چه مقدار به آنها امکانات و اختیار می‌دهند، همه با آن آشنا هستند. منتهی می‌خواهم عرض کنم یونسکو شعار امسال روز جهانی ((علم در خدمت صلح و توسعه)) را Open Science در نظر گرفته است و در این علم باز اولین و کلیدی‌ترین موضوع دسترسی آزاد به اطلاعات است. همین دسترسی آزاد به اطلاعات چه قدر می‌تواند نقش داشته باشد در این که یک فردی، یک مخاطبی به عنوان اوقات فراغت در یک کتابخانه عمومی بیاید و احساس کند که از هر جنبه‌ای که می‌خواهد می‌تواند در این کتابخانه احساس راحتی بکند و دسترسی به اطلاعات داشته باشد.» ایشان در ادامه به مبحث تفکر پلتفرمی اشاره کرد و افزود: «اساسی‌ترین بحث در حوزه تفکر پلتفرمی حفظ بقای کتابخانه‌ها در انقلاب صنعتی چهارم است که چیزی هم نمانده که به انقلاب صنعتی پنجم برسد. اگر کتابخانه‌های عمومی حضور فیزیکی‌شان را هم به اندازه حضور مجازی‌شان بخواهند پررنگ بکنند و حفظ بکنند و کارکردشان را داشته باشند، من فکر می‌کنم که در بحث اوقات فراغت باید ما به داشتن یک پک برای مخاطب خود فکر بکنیم، یعنی مخاطب خود را انفرادی نبینیم، تنها نبینیم، خانواده را ببینیم دوستان را با هم ببینیم. یعنی ما باید فضایی در کتابخانه عمومی داشته باشیم که یک گروه نوجوان، این‌ها تجربه‌های عینی است، یعنی آن زمانی که من در کتابخانه عمومی ارشاد بودم این تجربه را داشتیم، بچههای نوجوان وقتی مدرسه تعطیل می‌شد و هوا آلوده بود بچه‌ها به کتابخانه ما می‌آمدند و ما توانسته بودیم این فضا را ایجاد بکنیم که آنها همه با هم بیایند و به خصوص پنجشنبه‌ها آن جا یک فضایی شده بود که خانواده‌ها همه با هم می‌آمدند و واقعاً اوقات فراغتشان را به معنای Leisure time آن جا می‌گذراندند و بسیار هم عالی بود.»
در ادامه بحث پیرامون نقش کتابخانه های عمومی در جنبه های مختلف اوقات فراغت مردم پی گرفته شد و بحث های گسترده از منظر جامعه شناختی و زمینه های پژوهشی این حوزه ارائه شد.
در پایان، اعضای نشست به پرسش‌های حضار پاسخ دادند.
مشروح این نشست همانند سایر نشست های کنگره پنجم از طریق سایت آرموک قابل مشاهده است و همچنین در کتاب کنگره پنجم منتشر خواهد شد.