دومین پیش‌نشست کمیته ملی کتابداری کودک و نوجوان با عنوان «از مخاطب‌شناسی تا سامانه‌های پیشنهاددهندۀ ادبیات کودک و نوجوان»، روز شنبه ۱۴ مهر ۱۴۰۳ ساعت ۱۷ تا ۱۹ به صورت مجازی و در فضای ادوبی کانکت هشتمین کنگره سالانه متخصصان علوم اطلاعات به دبیری دکتر مهرناز خراسانچی، مدیر عامل شرکت پارس آذرخش و سخنرانی دکتر مریم جلالی، دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شهید بهشتی؛ دکتر سیامک محبوب، عضو هیأت علمی سازماندهی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، دکتر سودابه نوذری، عضو هیأت علمی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران و عضو کمیته ملی کتابداری کودک و نوجوان برگزار شد.
در ذیل خلاصه‌ای از مباحث مطرح شده توسط سخنرانان و همچنین فیام ضبط شده پیش‌نشست جهت بهره‌مندی مخاطبان آمده است.
خلاصه سخنرانی دکتر سیامک محبوب:
سامانه‌های پیشنهاددهنده در به انگلیسی recommendation systems یا recommender systems در زبان فارسی به نام‌های مختلفی مانند نظام‌های توصیه‌گیر، سامانه‌های توصیه‌گیر یا ترکیب‌هایی نظایر آن شناخته می‌شوند این نوع از الگوریتم‌های هوش مصنوعی و یادگیری ماشین هستند که با استفاده از داده‌های رفتار کاربران، آیتم‌هایی (در اینجا خواندنی‌ها) پیشنهاد می‌کنند. شناخته شده‌ترین الگوریتم‌ها در این سامانه‌ها به دو گروه پالایش محتوامبنا (Content-Based Filtering) و پالایش مشارکت‌مبنا (collaborative Filtering) تقسیم می‌شوند. در نوع محتوامبنا، ربط آیتم‌ها با استفاده از تگ‌های مختلف نظیر موضوع یا ژانر یا نویسنده به هم مرتبط می‌شوند. اگر خواننده یکی از آثار را پسندید، آثار مشابه آن از طریق تگ‌ها پیشنهاد می‌شود. در نوع مشارکت‌مبنا فرض بر این است که افراد مشابه گزینش‌های مشابهی دارند. با مشخص کردن افراد مشابه از طریق واکنشی که به آثار داشته‌اند از سبد یک کاربر به دیگری پیشنهاد می‌شود. اساس کار سامانه‌های پیشنهاددهنده بر شخصی‌سازی (personalization) نتایج و دادن امکان شفارشی‌سازی (customization) به کاربران خود است. بر این اساس سامانه‌ها می‌کوشند تصمیمی را پیشنهاد دهند که به به اصطلاح به قواره کاربر بیاید (tailoring). بیشترین سامانه‌های پیشنهاددهنده در حوزه آموزش و یادگیری برای کودکان و نوجوانان طراحی شده است. این سامانه‌ها تلاش می‌کنند بر اساس واکنش‌های کودکان و نوجوانان درجه دشواری و مسیر آموزش را یادگیری را مطابق به یک فرد خاص برای او عرضه کنند. با توسعه الگوریتم‌های جدید هوش‌مصنوعی و پردازش طبیعی به مرور الگوریتم‌هایی ویژه‌ای نیز مطابق با نیاز کودکان و نوجوانان توسعه داده شده است. ترکیب این سامانه‌ها با شبکه‌های اجتماعی و تکنیک‌هایی نظیر بازی‌وارسازی (gamification) امکان تجربه کاربری بسیار مثبت‌تری برای کودکان و نوجوانان فراهم کرده است و زمینه‌ای برای تعادل بهینه یادگیری و سرگرمی را فراهم کرده است. با این حال این عرصه نیز خالی از چالش نیست. از مهم‌ترین چالش‌های این حوزه می‌توان به حفظ حریم خصوصی و امنتیت کودکان اشاره کرد. طراحان این سامانه‌ها ملزم هستند قانون حمایت از حریم خصوصی کودکان (COPPA) و مقررات عمومی حفاظت از داده‌ها (GDPR) را رعایت کنند. پرهیز از سوگیری نیز یکی از چالش‌های مهم این سامانه‌ها است. همچنین طراحان باید اطمینان حاصل کنند که پیشنهادها مطابقت سنی داشته باشند. علاوه‌بر این طراحان سامانه‌های پیشنهاددهنده باید ابزارهای کنترل و نظارت والدین را در اختیار آنها بگذارند در هر جا لازم باشد مداخله کنند. تمرکز آتی این سامانه‌ها بر سلامت روان و زندگی سالم است. طراحی این سامانه‌ها به نحوی که بتواند زمان اسکرین سالم (Healty screen time) را پشتیبانی کند از روندهای آتی است. همچنین پشتیبانی از احساسات و توسعه اجتماعی و نیز امکان استفاده از تاثیر همتایان در خلق و پیشنهاد محتوا از دیگر رویکردهای آتی سامانه‌های پیشنهاددهنده است.
خلاصه سخنرانی دکتر سودابه نوذری:
برساخت‌گرایی اجتماعی کودک و دوره کودکی را برساخته‌ای اجتماعی-فرهنگی میداند. در این دیدگاه، برخلاف باورهای سنتی کودک نه ارزش ابزاری، بلکه ارزش ذاتی دارد، تفکر او مستقل از بزرگسال و برخوردار از سرشتی اجتماعی است. بر این اساس بر ب برساخت‌گرا یان بر روابط تعاملی، یادگیری مشارکتی، دوستیها و بازیهای کودکان تأکید کرده‌اند. در واقع سامانه‌های پیشنهاددهنده کتاب بر تعامل و مشارکت کاربران و پیشنهاد کتاب به همتایان بنا شده‌اند.
سامانه‌های پیشنهاددهنده زیر مجموعه‌ای از هوش مصنوعی بوده و با استفاده از فناوری پالایش اطلاعات شخصی‌سازی و تکنیک‌های وب‌کاوی کار می‌کنند. هدف اصلی این سامانه‌ها کمک به‌کاربران در یافتن راه خود در پایگاه‌های اطلاعاتی با مجموعه‌های عظیم منابع، با توجه به ترجیحات و اولویت‌های آنها است. با گردآوری اطلاعات جستجوهای کاربران، افراد با نیازهای مشابه را گروه‌بندی کرده و بر اساس سابقه جستجوی آنان، توصیه‌هایی به آنها ارائه می‌کنند.
از یک نگاه می‌توان این سامانه‌ها را به بدون هستان‌نگاری و مبتنی بر هستان‌نگاری تقسیم کرد. دلیل ایجاد سامانه‌های نوع دوم غلبه بر مشکل «شروع سرد» بوده است. آغاز کار سامانه، ورود کاربر جدید و درج آیتم جدید از دلایل به وجود آمدن این مشکل است. علاوه بر اینها در خصوص سامانه های مبتنی بر هستان‌نگاری ویژه کتاب‌های داستان کودک و نوجوان مسائل دیگری نیز مطرح می‌شود. از جمله مجموعه داده (data set) لازم برای این هستان‌نگاری بر چه اساسی باید شکل بگیرد زیرا تاکنون کار منسجم و قابل اتکایی برای نمایان ساختن موضوعات، عناصر و ژانرهای کتاب های داستانی کودک و نوجوان صورت نگرفته است. همچنین با وجود انبوهی انتشارات در این زمینه مسئله کیفیت کتاب‌ها خود یک چالش بزرگ در تشکیل آیتم های این سامانه است.
برای دریافت فیلم پیش‌نشست “از مخاطب‌شناسی تا سامانه‌های پیشنهاددهندۀ ادبیات کودک و نوجوان” بر روی لینک کلیک کنید.
هماهنگ‌کننده پیش‌نشست: وحیده اطمینان “دانشجوی کارشناسی علم‌اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه الزهراء“
ناظر پیش‌نشست: سوگند سالار جنتی “دانشجوی کارشناسی علم‌اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه الزهراء“