در ذیل چکیده‌ای از سخنرانی‌های پیش‌نشست به همراه لینک فایل ضبط‌شده‌ای آن جهت بهره‌مندی مخاطبان آمده است:

چکیده سخنرانی دکتر مهناز ریزان (سخنران اول)

امروزه هوش مصنوعی (Artificial Intelligence) که به اختصار AI  خطاب می‌شود یکی از داغ‌ترین اصطلاحات روز در فناوری به حساب می‌آید. دلیل این امر بسیار  واضح است؛ در سال‌های اخیر نوآوری‌ها و پیشرفت‌های بسیاری در زمینه هوش مصنوعی پدید آمده که در گذشته تنها در حوزه فیلم‌های علمی تخیلی مورد تصور بودند .هوش مصنوعی به چیزی گفته می‌شود که طبیعی نیست اما می‌تواند تفکر کند و براساس تجربه یاد بگیرد و تصمیم‌گیری کند. یادگیری در کامپیوترها با استفاده از داده‌ها اتفاق می‌افتد. ماشین‌ها و کامپیوترها الگوهای موجود در داده‌ها را درک می‌کنند و سپس مدل‌هایی را می‌سازند و این مدل‌ها برای تصمیم‌گیری مورد استفاده قرار می‌گیرند هوش مصنوعی بر اصل تقلید از فعالیت های شناختی انسان استوار است. مسلماً هوش مصنوعی در سال‌های آینده کاربرد بیشتری در زندگی و  فعالیت های شغلی جوامع خواهد داشت به گونه ای که امکان ادامه فعالیت بدون آن ما را با دشواری های عدیده ای مواجه سازد. پیش بینی می شود  بسیاری از مشاغل حذف و مشاغل جدیدی پدید می آیند و یا تغییر ماهیت خواهند داد . کتابخانه ها نیز از این تغییرات مستثنی نخواهند بود و برای حفظ هویت و نقش خود  باید با پیشرفت هوش مصنوعی همگام شوند. کتابخانه های تخصصی و دانشگاهی به عنوان  پشتیبانان علمی  همواه در تلاش برای تامین منابع مورد نیاز دانشجویان ، اعضای هیات علمی و محققان هستند . امروزه با تحولات چشمگیر فناوری و ظهور فناوری های نسل چهارم مانند  اینترنت اشیا (IoT)، محاسبات ابری و تجزیه و تحلیل داده‌ها، هوش مصنوعی و یادگیری ماشینی نقش کتابخانه ها  و کتابداران از تامین کنندگان منابع علمی به تولید کنندگان منابع اطلاعاتی و دانش تغییر یافته است  . امروزه  هر محققی براحتی می تواند منابع مورد نیاز خود را بدون مراجعه به کتابخانه جستجو و بازیابی کند ولی به این معنی نیست که دیگر کسی به کتابخانه نیازی ندارد کتابداران می توانند با استفاده از هوش مصنوعی مولد خدمات اطلاعاتی کارآمد تر، کاربر محور و آینده نگر به مراجعین  خود ارائه کنند . هوش مصنوعی نه تنها خطری برای حذف کتابخانه‌ها نیست بلکه فرصتی است که کتابداران مهارت‌های جدیدی را کسب کنند و بر اساس ابزارهای هوش مصنوعی خدمات خلاقانه‌تری را به کاربران با نیازهای اطلاعاتی مختلف عرضه کنند.  نگاهی به کتابخانه‌های کشورهای پیشرفته دنیا که خود مخترع و ایجاد‌کننده به روزترین فناوری‌ها بوده‌اند نشان می‌دهد که نه تنها این کتابخانه‌ها از بین نرفته‌اند بلکه سعی کرده اند نقش‌های خود را با توجه به نیاز روز همسان کنند و با انتظارات جدید کاربران همراه باشند. فناوری‌های جدید مانند هوش مصنوعی با قابلیت‌هایی که دارند توانسته‌اند در رویکرد و عملکرد کتابخانه‌های تخصصی و دانشگاهی تأثیرگذار بوده و آنها را متحول کنند. قبل از اینکه این فناوری به خودی خودی وارد کتابخانه‌ها شده و تاثیرات خود را بر کارکردهای کتابخانه بگذارد  باید کتابداران بداند این فناوری چیست و چه قابلیت‌هایی دارد. در چه بخش‌هایی از کتابخانه قابل استفاده است؟ این کتابداران هستند که  باید ورودی های کتابخانه و فعالیت های آن را برای هوش مصنوعی تعیین نمایند.

استفاده از Bookbot در ذخیره سازی و بازیابی خودکار ، نمایه‌سازی یا فهرست‌بندی محتوا ، تطبیق اسناد برای مقایسه متون با موضوعات مشابه ، خلاصه سازی محتوا برای صرفه جویی در زمان کاربر ، ایجاد سیستم استنادی ، ضریب تأثیر آینده مبتنی بر هوش مصنوعی ، افزایش کیفیت خدمات کتابخانه ، دیجیتال سازی ، رونویسی و مرمت اسناد و  منابع توسط هوش مولد ، تبدیل گفتار به متن و متن به گفتار، تشخیص سرقت ادبی ، ترویج کتابخوانی ، کشف دانش از جمله فرصتهای تحقیقاتی و کاربردی در زمینه  هوش مصنوعی وکتابخانه ها محسوب می شود .

استفاده از قابلیت‌های هوش مصنوعی  فرآیندهای  خدمات فنی ، شناسایی و تحلیل موضوعات، و افزودن فراداده ها را برای کتابداران تسهیل خواهد کرد. امید می رود  همانطور که متخصصان کتابخانه در توسعه موتورهای جستجو و راهبردهای لازم در سیستم های پیچیده کنترل را به دست گرفتند با تامین داده های مورد نیاز برای ساخت Big Data و یادگیری هوش مصنوعی و همچنین در طراحی ابزارهای کشف دانش مبتنی بر هوش مصنوعی نیز مشارکت کنند.

هوش مصنوعی بر دو اصل استوار است علم و عمل . تولیدات علمی حوزه هوش مصنوعی در کتابخانه ها،  در سطح بین المللی تقریبا در حال  اشباع  شدن است  در حالیکه  محققان ایرانی در حال طی این مسیر هستند . اگر تولیدات علمی  به مرحله عمل نرسند و در کتابخانه ها پیاده سازی نشوند به کشوری مبدل می شویم که برای کشورهای مختلف جهان تولید علم می کنیم . هر گونه تاخیر در به کارگیری گسترده هوش مصنوعی، علاوه بر این که کل روند را به تاخیر می‌اندازد، فرآیند عمومی‌سازی و آموزش آن را نیز با مشکل روبرو خواهد کرد. کتابداران و متخصصان علم اطلاعات زمانی قادر خواهند بود از عهده وظایف خود برآیند که دانش و مهارت های لازم و استفاده از مولفه های انقلاب صنعتی چهارم مثل هوش مصنوعی، کلان داده و اینترنت اشیا و کاربرد آن ها را به خوبی بشناسند . از سویی دیگر «داده»  مهم‌ترین لازمه توسعه هوش مصنوعی است . داده به هوش مصنوعی می‌آموزد، آن را گسترش می‌دهد و در تغییر و تحولات جامعه نقش آفرینی می‌کند. مدل‌های بزرگ و سخت افزارهای بزرگ، جزو دومین و سومین مؤلفه‌های لازم برای توسعه هوش مصنوعی هستند. تامین داده های صحیح برای یادگیری هوش مصنوعی فرصتی است که  کتابداران می توانند آن را مغتنم بشمارند و در این حوزه نقش آفرینی کنند.

چکیده سخنرانی دکتر پگاه تاجر (سخنران دوم): کتابخانه های دانشگاهی و تخصصی و سواد هوش مصنوعی

در دهه گذشته، پیشرفت سریع هوش مصنوعی تغییرات تحول آفرینی در نحوه کار، تعامل و زندگی انسان ها به ارمغان آورده است. از این رو، تعداد کاربران هوش مصنوعی به طور قابل توجهی افزایش یافته است. «چت جی پی تی» که در نوامبر ۲۰۲۲ منتشر شد، رکورد همه اعصار را در سرعت پذیرش فناوری با ۱۰۰ میلیون کاربر در تنها دو ماه شکست. با این حال، تغییرات تحول آفرین هوش مصنوعی با چالش‌هایی همراه است که عموما توسط کاربران دیده نمی‌شود، مثلا پدیده‌ «توهم هوش مصنوعی» در هوش مصنوعی مولد یکی از آنها است.  این اصطلاح با تولید اطلاعات نادرست یا ساختگی توسط سیستم‌های هوش مصنوعی مربوط است. به طور کلی، تلاش های فناورانه به تنهایی همکاری موفق انسان و هوش مصنوعی را تضمین نمی کنند. لذا، رویکردهای انسان محور برای تکمیل فناوری ضروری است. محققان رشته های مختلف مانند تعامل انسان و کامپیوتر، آموزش کامپیوتر و سیستم های اطلاعاتی اخیراً مفهوم سواد هوش مصنوعی را به عنوان یک رویکرد انسان محور ابداع کرده اند. تعاریف مختلفی از سواد هوش مصنوعی ارائه شده است. برخی آن را شامل سه مؤلفه مفاهیم هوش مصنوعی، استفاده از مفاهیم هوش مصنوعی به منظور ارزیابی و استفاده از مفاهیم هوش مصنوعی برای درک دنیای واقعی از طریق حل مسئله می دانند. برخی دیگر آن را مجموعه جدیدی از نگرش‌ها، توانایی‌ها و مهارت‌های فناورانه می پندارند که افراد را قادر می سازد تا از هوش مصنوعی به گونه ای مؤثر و اخلاقی در زندگی روزمره شان استفاده کنند. لازم به ذکر است که نیازمندی ها و مهارتهای سواد هوش مصنوعی برای گروه های مختلف کاربران به نحوه استفاده آنها از هوش مصنوعی بستگی دارد.

تاکنون چارچوب های مفهومی مختلفی برای سواد هوش مصنوعی ارائه شده است. یکی از مشهورترین آنها چارچوب مفهومی لانگ و ماگرکو  است. چارچوب مفهومی آنها شامل پنج سوال کلیدی است که عبارتند از: هوش مصنوعی چیست؟ هوش مصنوعی چه کاری می تواند انجام دهد؟ هوش مصنوعی چگونه کار می کند؟ چگونه باید از هوش مصنوعی استفاده کرد؟ و مردم چگونه هوش مصنوعی را درک می کنند؟

بررسی ساختار دانشی سواد هوش مصنوعی و کتابخانه های دانشگاهی و تخصصی براساس داده های دو پایگاه اطلاعاتی مشهور یعنی وب آو ساینس و اسکوپوس، لزوم پزوهش های گسترده تر در این حوزه و ضرورت سواد هوش مصنوعی برای کتابداران و کاربران آنها را آشکار کرد. کتابداران کتابخانه های دانشگاهی و تخصصی به منظور ارتقای خدمات کتابخانه‌ای، پشتیبانی از سواد اطلاعاتی، توسعه حرفه ای و تقویت همکاری و نوآوری لازم است مجهز به سواد هوش مصنوعی باشند. از سوی دیگر، کاربران این نوع از کتابخانه ها هم برای تقویت مهارتهای پژوهش، بهبود بازیابی اطلاعات، بهره مندی از ابزارهای توصیه گر شخصی سازی شده، تقویت تفکر انتقادی و ارزیابی، آگاهی از مباحث دیجیتال، آماده شدن برای آینده و دریافت خدمات از کتابخانه در عصر هوش مصنوعی ضروری است که سواد هوش مصنوعی را بیاموزند.

بررسی پژوهش هایی که بر وضعیت کنونی سواد هوش مصنوعی در کتابخانه ها و کتابداران تمرکز کرده اند نشان می دهد که در حالی که کتابداران درک اساسی از هوش مصنوعی دارند، آموزش و پشتیبانی مداوم برای غلبه بر چالش‌ها و به حداکثر رساندن پتانسیل هوش مصنوعی در خدمات کتابخانه‌ای حیاتی است. از این رو راهبردهای زیر به منظور بهبود سواد هوش مصنوعی در کتابخانه های دانشگاهی و تخصصی پیشنهاد می گردد:

• آموزش هوش مصنوعی در دوره های آموزش رسمی و غیر رسمی کتابداری
• تشکیل حلقه های یادگیری در کتابخانه
• همکاری با کارشناسان هوش مصنوعی
• توسعه چارچوب های سواد هوش مصنوعی
• تولید محتوا، معرفی و ارائه منابع اطلاعاتی سواد هوش مصنوعی
• تشویق به خودآموزی

در پایان لازم به یادآوری است که ساخت جامعه ای مبتنی بر هوش مصنوعی که به نفع همگان باشد، نیاز دارد تا تک تک افراد آن جامعه از سواد هوش مصنوعی برخوردار باشند. کتابداران دانشگاهی هم از این امر مستثنی نیستند. این در حالی است که نقش مهم کتابداران دانشگاهی و متخصصان موضوعی در عصر هوش مصنوعی مولد، آموزش و تسهیل گری سواد هوش مصنوعی است.

برای دریافت فیلم پیش‌نشست “واکاوی پژوهش­‌های هوش مصنوعی و سواد هوش مصنوعی در کتابخانه‌های دانشگاهی و تخصصی” بر روی لینک کلیک کنید.

هماهنگ‌کننده پیش‌نشست: یلدا پورپناهی”دانشجوی کارشناسی ارشد مدیریت اطلاعات دانشگاه الزهراء، کارشناس کتابدار شرکت مهندسی پیام مشرق”

ناظر پیش‌نشست: سوگند سالار جنتی “دانشجوی کارشناسی علم‌اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه الزهراء“