دومین پیش‌نشست علم‌سنجی، با عنوان《علم‌سنجی و عدالت سیاست‌گذاری در نظام علم، فناوری و نوآوری ایران》به دبیری دکتر سمیه قویدل و با حضور دکتر عبدالرضا نوروزی چاکلی (استاد علم اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه شاهد)، دکتر المیرا جنوی (استادیار گروه پژوهشی ارزیابی سیاست‌ها، پایش علم، فناوری و نوآوری) و دکتر زهره زاهدی (استادیار گروه علم اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه خلیج‌فارس) به‌عنوان سخنران در روز چهارشنبه ۲۱ آبان‌ماه ۱۴۰۴ ساعت ۱۷ تا ۱۹ در وبینارپلاس نهمین کنگره سالیانه متخصصان علوم اطلاعات به‌صورت مجازی برگزار شد.
در ذیل چکیده‌ای از سخنرانی پیش‌نشست به‌همراه لینک فایل ضبط شده آن برای بهره‌مندی مخاطبان آمده است:
در ابتدای نشست دکتر قویدل مقدمه‌ای در خصوص علم‌سنجی (Scientometrics) به‌عنوان ابزار داده‌محور ارزیابی علم، نقشی بنیادین در تصمیم‌سازی‌های عادلانه در نظام علم، فناوری و نوآوری (STI) ارائه نمود. در شرایطی که تمرکزگرایی، نابرابری در توزیع منابع پژوهشی و ارزیابی‌های صرفاً کمی می‌توانند موجب شکاف‌های دانشی و منطقه‌ای شوند، علم‌سنجی باتکیه بر شواهد و داده‌های واقعی، امکان سیاست‌گذاری عادلانه، شفاف و کارآمد را فراهم می‌سازد. عدالت سیاست‌گذاری در علم یعنی فراهم‌سازی فرصت برابر برای رشد، نوآوری و اثرگذاری همه بازیگران علمی کشور، از دانشگاه‌های مرکزی تا مناطق کمتر برخوردار. بهره‌گیری هوشمندانه از علم‌سنجی می‌تواند مسیر تحقق این عدالت را هموار کرده و به تعادل، انسجام و کارایی بیشتر در نظام علم‌وفناوری ایران بینجامد.
در ادامه دکتر نوروزی چاکلی به چالش‌های سیاست عدالت علمی در نظام علم، فناوری و نوآوری ایران اشاره دارد. به گفته ایشان عدالت‌محوری علم‌سنجی منظور به نقش ایشان در سیاست علمی است. علم‌سنجی توانسته در عرصه سیاست‌گذاری فعالیت داشته باشد و سازوکاری برای این کار در اختیار قرار می‌دهد. عدالت در این عرصه زمانی محقق می‌شود که علم‌سنجی نشان می‌دهد که چه کسانی می‌شنوند، می‌بینند و تأثیر می‌پذیرند. در سطح کلان نیز بازخورد از محوری که علم‌سنجی ارائه می‌دهد بسیار حیاتی است و بدان اشاره دارد که دانش برای چه و کجا تولید می‌شود.
ارزیابی کار علم‌سنجی است که فراتر از سنجش است و عملکرد بر اساس اثربخشی و کیفیت کار در کنار کمیت مورد بررسی قرار می‌دهد و در عادلانه ترشدن این سیاست قدم بر می‌دارد. در زمینه سیاست علم‌سنجی سهم نهادها را در شبکه تولید دانش آشکار می‌کند. در زمینه‌های مختلفی تأثیر علم‌سنجی وجود دارد اعم از رتبه‌بندی دانشگاه‌ها و به‌سوی عادلانه‌تر شدن این رتبه‌بندی‌ها قدم برمی‌دارد و همچنین در رتبه‌بندی دانشمندان و شفاف‌سازی در معیارهای رتبه‌بندی تأثیر چشمگیری دارد. نرمال‌سازی استنادها نیز همچنین از موارد مهم است که تأثیر بر سیاست‌گذاری دارد. ایشان در ادامه سخنرانی خود به تأثیر علم‌سنجی در رتبه‌بندی مجلات و کنترل تاثیر مجلات فیک در آسیب‌رسانی به فناوری و نوآوری پرداختند. ایشان همچنین نقش علم‌سنجی را در برطرف‌کردن سوگیری‌های زبانی و جغرافیایی و… پررنگ دانسته‌اند.
دکتر نوروزی در ادامه صحبت‌های خود به تأثیر داده‌های علم‌سنجی در زمینه نوآوری و فناوری اشاره داشتند و همکاری علم و ایجاد شبکه‌های علمی برای کمک به عدالت علمی و باهدف عدالت‌محور کردن آن ایجاد شده است.
ایشان در پایان سخنرانی بود اشاره داشتند که در ایران حوزه علم‌سنجی جایگاه خود را بازکرده و بیش‌ترین کارآمدی را در سیاست‌گذاری علم و فناوری دارد.
دکتر جنوی در سخنرانی خود به رویت‌پذیری برون‌دادهای علمی و عدالت در سیاست‌گذاری علم اشاره کردند؛ ایشان در ابتدا رویت پذیری را میزان دیده‌شدن و بهره‌برداری فعالیت‌ها و دستاوردهای علمی توسط ذی نفعان مختلف تعریف کردند. به زعم ایشان رویت‌پذیری علمی در سطوح مختلف اعم از فردی، نهادی و ملی متجلی می‌شود که در ادامه به شاخص‌های مختلف در هریک از سطوح نیز اشاره کرده و به بحث در مورد آنها پرداخت. ایشان همچنین به ابعاد بافتاری مختلف سیاست‌گذاری عدالت‌محور در راستای دیده شدن هرچه بیشتر علم ایران در نظام‌های بین المللی اعم از بعد معرفتی و سیاسی و نهادی و فناوری و …اشاره کرده و رؤیت‌پذیری علمی نه تنها یک شاخص کتاب‌سنجی، بلکه یک شاخص سیاستی عنوان کرده و گفت: رویت‌پذیری در ایران اگرچه یکی از شاخص‌های کلیدی ارتقاء در نظام ارزیابی است، اما بدون در نظر گرفتن ابعاد بافتاری ممکن است خود به عاملی برای نابرابری تبدیل شود. سیاست‌گذاری عادلانه باید رویت‌پذیری چندبعدی و متوازن را دنبال کند به نحوی که مسیر آینده باید از «تولید علم» به‌سوی «دیده‌شدن عادلانه علم» تغییر کند. این یعنی ایجاد زیرساخت‌های باز، نظام ارزیابی چندبعدی، و حمایت از مدل‌های انتشار رایگان و فراگیر.
در ادامه دکتر زاهدی به نقش و کارکرد مدل‌های جدید ارزیابی پژوهش در تقویت عدالت علمی در سطح بین‌المللی اشاره کرد. ایشان تاکید کرد که به‌دلیل وجود تنوع در نوع بروندادها و دستاوردهای پژوهش و همچنین وجود انواع مختلف تاثیر گذاری و اثر بخشی پژوهش و متفاوت بودن ماهیت پژوهش و استراتژی سازمان ها، سیاست‌گذاری صحیح و پیاده‌سازی روش‌های بهینه ارزیابی پژوهش همواره با دشواری‌ها و پیچیدگی‌های خاص خود همراه بوده است. همچنین به سیاست‌های نادرست استفاده از برخی از شاخص‌ها در ارزیابی پژوهشگران در سطح کشور اشاره کرد و متون سیاست‌گذاری بین‌المللی که به عدم استفاده از شاخص‌های فوق در تصمیمات مربوط به ارتقا و سیاست‌گذاری پژوهشگران پرداخته‌اند را مورد نقد و بررسی قرار داد. در ادامه صحبت‌ها به تنوع شاخص‌های در نظر گرفته شده در راهبردهای جدید ملی سنجش و ارزیابی پژوهش در سطح بین‌الملل اشاره کرد و بر لزوم پیوستن به بیانیه‌های جهانی در راستای استفاده مسئولانه از شاخص‌های پژوهشی در ارزیابی پژوهش تاکید نمود.
دکتر قویدل در جمع‌بندی این پیش‌نشست گفت:
پیش‌نیاز آینده‌نگری در توسعه شاخص‌های علم‌سنجی، درک پویایی نظام علم‌وفناوری و حرکت از ارزیابی گذشته‌نگر به سمت تحلیل آینده‌محور است. این امر مستلزم ایجاد زیرساخت‌های داده‌ای یکپارچه، پیوند شاخص‌های علم‌سنجی با اهداف کلان ملی و بهره‌گیری از تحلیل‌های پیش‌بین و هوش مصنوعی در رصد روندهای علمی و فناورانه است. همچنین، توسعه شاخص‌هایی که علاوه بر کمیت، کیفیت، اثرگذاری اجتماعی و نوآوری بین‌رشته‌ای را بسنجند، برای ارتقای سیاست‌گذاری ضروری است. در نهایت، آینده‌نگری در علم‌سنجی زمانی محقق می‌شود که تصمیم‌سازان، پژوهشگران و نهادهای علمی در چارچوبی داده‌محور، مشارکتی و عدالت‌محور با یکدیگر هم‌افزا شوند.
علم‌سنجی، نه صرفاً ابزاری برای سنجش علم، بلکه راهنمایی برای هدایت عادلانه توسعه علمی کشور است. اگر داده‌های علم‌سنجی به‌درستی تفسیر و در تصمیم‌سازی‌ها به کار گرفته شوند، می‌توانند به کاهش نابرابری‌ها، افزایش شفافیت و تقویت کارایی نظام علم، فناوری و نوآوری بینجامد.
آینده سیاست‌گذاری علمی ایران در گرو آن است که عدالت و علم‌سنجی را در کنار یکدیگر و نه در برابر هم ببینیم. زیرا عدالت بدون داده، شهودی و ناقص است و داده بدون عدالت، بی‌روح و بی‌اثر.
امید است گفت‌وگوها و نتایج این نشست گامی در جهت طراحی نظام علم‌سنجی عدالت‌محور و حرکت به‌سوی سیاست‌گذاری آگاهانه، متوازن و آینده‌نگر در عرصه علم‌وفناوری کشور باشد.
و با هم‌افزایی خرد جمعی و بهره‌گیری هوشمندانه از علم‌سنجی، بتوانیم گامی مؤثر در جهت عدالت، شفافیت و آینده‌نگری در سیاست‌گذاری علم‌وفناوری ایران برداریم.
لینک فایل ضبط شده آن جهت بهره‌مندی مخاطبان
هماهنگ‌کننده پیش‌نشست: یلدا قلی‌نژاد (دانشجوی کارشناسی رشته علم اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه الزهرا (س))
