اولین پیش‌نشست مسائل نشر علمی، با عنوان « نشر علمی و بازیگران آن» به دبیری دکتر داریوش مطلبی (دانشیار دانشگاه آزاد اسلامی) و با حضور دکتر فهیمه باب الحوائجی (دانشیار دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات)، دکتر مهدی علیپور حافظی (دانشیار دانشکاه علامه طباطبایی)، دکتر فرشید دانش (دانشیار موسسه استنادی و پایش علم و فناوری جهان اسلام) به عنوان سخنران، در روز سه شنبه، ۱۵ مهرماه ۱۴۰۴ ساعت ۱۵ تا ۱۷ در وبینارپلاس نهمین کنگره سالیانه متخصصان علوم اطلاعات به صورت مجازی برگزار شد.
در ذیل چکیده‌ای از سخنرانی پیش‌نشست به همراه لینک فایل ضبط‌شده آن برای بهره‌مندی مخاطبان آمده است:
در ابتدای نشست، دکتر فهیمه باب‌الحوائجی به سه محور اصلی شامل نقش و مسئولیت ناشران بین‌المللی، سردبیران و داوران مجلات، نویسندگان و پژوهشگران پرداختند. در محور نخست، ایشان بر انتشار دانش و اطلاعات، ایجاد استانداردهای علمی و حرفه‌ای، تسهیل دسترسی به منابع از طریق ایجاد پلتفرم‌های دیجیتال، و حمایت از پژوهشگران و نویسندگان با فراهم‌آوری بستری برای معرفی و توزیع آثار محققان در سطح جهانی تأکید کردند. مسئولیت ناشران از جمله حفظ اخلاق نشر، حمایت از حقوق مؤلفان و دسترسی برابر نیز مورد اشاره قرار گرفت. همچنین انواع مدل‌های دسترسی آزاد شامل: دسترسی آزاد طلایی، دسترسی آزاد سبز، دسترسی آزاد ترکیبی، و دسترسی آزاد برنزی مورد توجه قرار گرفتند. در ادامه، مسئولیت‌های سردبیران و داوران مجلات به‌عنوان نگهبانان کیفیت علمی، و نیز وظایف نویسندگان و پژوهشگران مورد بررسی قرار گرفت.
در ادامه دکتر فرشید دانش به مدل های داوری در مجلات پرداختند. رشد بی‌سابقه تولید علمی، نقش داوران و سردبیران مجلات علمی به‌عنوان نگهبانان کیفیت پژوهش دستخوش تغییرات بنیادین شده است. مدل‌های سنتی داوری مانند Single-Blind و Double-Blind با چالش‌هایی چون سوگیری، تأخیر و کمبود داوران متخصص مواجه‌اند. در پاسخ به این چالش‌ها، مدل‌های نوآورانه‌ای چون Open Peer Review، Post-Publication Peer Review، Triple Anonymous Peer Review و حتی Video Peer Review ظهور کرده‌اند که هدفشان افزایش شفافیت، عدالت و بی‌طرفی در ارزیابی علمی است.
همچنین استفاده از هوش مصنوعی در داوری، باوجود مزایای تحلیلی، نیازمند رعایت اصول اخلاقی و محرمانگی است؛ موضوعی که نهادهایی چون COPE و ناشرانی مانند Wiley و Elsevier در سال ۲۰۲۵ به‌طورجدی به آن پرداخته‌اند. در کنار این تحولات، انتخاب داوران مناسب به یکی از چالش‌های اصلی مجلات علمی، به‌ویژه مگاژورنال‌ها، تبدیل شده است. افزایش حجم مقالات و کمبود داوران متخصص باعث شده برخی مجلات در انتخاب داوران سخت‌گیری‌های گذشته را کنار بگذارند؛ مسئله‌ای که در مواردی منجر به داوری سطحی، تضاد منافع، داوری جعلی و در نهایت بازپس‌گیری مقاله‌ها (Retraction) شده است. در این پنل، به بررسی دقیق این تحولات، چالش‌ها، نمونه‌های واقعی و راه‌حل‌های پیشنهادی برای ارتقای فرآیند داوری علمی خواهم پرداخت.
سپس دکتر مهدی علیپورحافظی درمورد تحول در نشر علمی در عصر هوش مصنوعی سخن گفتند. ایشان اشاره کردند که در دهه اخیر، نشر علمی با تحولات بنیادینی، از رشد کمّی تولیدات پژوهشی تا گسترش دسترسی آزاد و ظهور پلتفرم‌های دیجیتال مواجه شده است. با ورود هوش مصنوعی به فرآیندهای نگارش، داوری، و نمایه‌سازی، چشم‌انداز جدیدی در برابر نظام علمی قرار گرفته است که این موضوع در عین فرصت بودن به نوعی چالش نیز محسوب می‌شود. ارائه حاضر به بررسی نقش بازیگران کلیدی نشر علمی در عصر هوش مصنوعی می‌پردازد؛ از نویسندگان و داوران گرفته تا ناشران، کتابداران و پلتفرم‌های دیجیتال. در این میان، کتابداران و متخصصان علم اطلاعات و دانش‌شناسی جایگاهی ویژه دارند. آنها می‌توانند با آموزش سواد اطلاعاتی و الگوریتمی، ارزیابی منابع ماشینی، و تدوین سیاست‌های اخلاقی، نقش مؤثری در تضمین کیفیت و اعتبار علمی ایفا کنند. چالش‌های اخلاقی نظیر تولید محتوای بدون منبع، سرقت ادبی الگوریتمی، و عدم شفافیت در فرآیندهای داوری ماشینی مباحثی هستند که در این ارائه به آنها اشاره شده است. همچنین به چالش‌های علمی و فنی همچون سوگیری داده‌ها، پیچیدگی محاسباتی، و نبود معیارهای استاندارد در ارزیابی خروجی‌های هوشمند پرداخته شده است.
در ادامه، ظرفیت‌های انجمن‌های علمی برای تدوین دستورالعمل‌های اخلاقی، تشکیل کارگروه‌های تخصصی، و مشارکت در سیاست‌گذاری ملی مورد تأکید قرار گرفته است. کتابداران نیز، می‌توانند در طراحی زیرساخت‌های بومی، آموزش مستمر، و همکاری‌های بین‌رشته‌ای نقش‌آفرینی کنند. در پایان، پیشنهادهایی راهبردی برای آینده نشر علمی ارائه شده است؛ از تدوین منشور اخلاقی ملی گرفته تا توسعه زیرساخت‌های هوشمند و ارتقای همکاری‌های نهادی. در نهایت از حضار به بازاندیشی در نقش انسان در کنار ماشین، و مشارکت فعال در طراحی آینده‌ای اخلاق‌مدار و علمی‌محور برای نشر پژوهش دعوت شده است.
لینک فایل ضبط‌شده آن جهت بهره‌مندی مخاطبان
هماهنگ‌کننده پیش‌نشست: مریم حسنی (دانشجوی کارشناسی علم اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه الزهراء)