نشست کتابخانه های کودکان پنجمین کنگره متخصصان علوم اطلاعات با عنوان کتابداری کودک و نوجوان: رویکردی عملگرایانه در ۲۹ آبان ماه ساعت ۱۶ در محل کتابخانه کودکان و نوجوانان سازمان اسناد و کتابخانه ملی برگزار شد. در ابتد دکتر سودابه نوذری، دبیر نشست، سخنرانان و اعضای نشست را معرفی کرد.
سرکار خانم قایینی، سرپرست مؤسسه پژوهشی تاریخ ادبیات کودکان، سخنران ویژه نشست بودند. ایشان در باره نقش کتاب با کیفیت در سامان‌بخشی روحی کودکان در بحران صحبت کردند. کودکان در بحران شامل کودکان آسیب‌دیده از رویدادهای طبیعی، همچون سیل و زلزله، کودکان خانواده‌های کم درآمد در نقاط محروم، کودکان مهاجر، کودکان پرورشگاه‌ها و کودکان با بیماری‌های خاص می شوند. ایشان ضمن معرفی فعالیت های گروه ترویج برنامه با من بخوان، نمونه هایی از تجربه سهیم شدن کتاب هایی چون اِلمر، پرنده قرمز، جزیره شادی، هفت اسب، هفت رنگ، فراتر از یک رؤیا و آنجا که وحشی‌ها هستند؛ را با کودکان بیان کردند و در پایان نتیجه گرفتند: در جهان امروز که کودکان با خشونت، بی‌ثباتی و دیگر عوامل تنش‌زا رو‌به‌رو هستند، ما در تجربه های خودمان، با کار میدانی وسیعی که با کودکان کردیم، شاهد تأثیر ادبیات، به‌ویژه کتاب‌های تصویری، در زندگی کودکان بوده ایم. ترویج کتابخوانی، سهیم شدن کتاب‌های با کیفیت، یک راه حل منحصر به‌فرد برای درمان زخم‌های کودکان است. کتاب های تصویریِ باکیفیت، ابزاری ضروری برای کودکانی است که در «تروما» (آسیب روحی) و بحران به‌سر می‌برند و آنها می توانند امیدی پایدار و همیشگی به کودکان ببخشند و این هدف همه ماست.
سخنران بعدی استاد گرامی خانم نوشین‌آفرین انصاری ضمن برشمردن فعالیت های مهم دیگر خانم قایینی از جمله حضور به عنوان داور بین المللی و رئیس هیأت داواران اندرسن، بر نقش ایشان به عنوان یک کتابدار برجسته کودک تأکید کردند. سپس از تجربیات خودشان از تدریس درس ادبیات کودکان برای کتابداران و کار در شورا و حمایت هایشان از کتابداران فعال در این حوزه گفتند. ایشان در پایان اشاره کردند: باورم نسبت به کتابدار کودک یک باور خیلی خیلی جدی است و او را یک معلم آزادی بخش می دانم و فکر می کنم در برابر قید کتاب درسی وقتی کودک یک کتابدار خوب و یک کتابخانه خوب داشته باشد، وارد جهان آزاد و جهان پرواز می شود، خودش را می تواند پیدا کند و اعتماد به نفس به دست می آورد. کتابدار کودک دست کودک را می گیرد و حمایتش می کند. او خود ادبیات کودک را دوست دارد و عمیقا آثار این حوزه را می خواند. اگر ادبیات را حس نکرده باشد، نمی تواند آن را خوب انتقال دهد.
استاد پیش کسوت کتابداری، سرکار خانم نسرین دخت عماد خراسانی، سخنران سوم بودند. توصیه ایشان به کتابدار کودک چنین بود: بخوان و بیاندیش، بشنو و بیاندیش، ببین و بیاندیش. از نظر او کتابدار می تواند کودک و نوجوان را برای یک زندگی آینده با ذهنی تحلیل گر رهنمون باشد و مهمترین ابزار برای این هدایت و راهنمایی درک کتابدار از جایگاه فرهنگی و منزلت اجتماعی خود است. بنابراین او باید به آموخته هایش بیافزاید و به ویژه در درجه نخست ادبیات کودکان را بیاموزد. داشتن خلقیات صحیح، مهرورزی و عشق از عوامل مهم دیگر است. خانم عماد ضمن اشاره به فعالیت های داوطلبانه خانه کتابدار کودک و نوجوان، وابسته به شورای کتاب کودک، که وقف عام شده است به نمونه‌ای از کشور کانادا اشاره کردند. در این کشور طرحی با حمایت مالی یک مؤسسه تجاری برای تمام کتابخانه های عمومی کانادا اجرا می شود که در همه شهرهای این کشور، کودکان و نوجوان در تمام مقاطع تحصیلی در تابستان، جذب کتابخانه های عمومی شوند. این کار مهم و اثرگذار حاصل قانون معافیت مالیاتی است که براساس آن شرکت ها و حتی افرادی که از فعالیت های فرهنگی حمایت مالی کنند از مالیات معاف و تشویق هم می شوند. کاری که در کشور ما، با تلاش هایی صورت گرفته هنوز انجام به انجام نرسیده است. در پایان ایشان امیدوار بودند با برگزاری این نشست، بتوان مسئولان را قانع کرد، که توسعه فرهنگی فقط با باید و نباید و شاید و نشاید به منصه ظهور نمی رسد، راه کارهای عملی می خواهد و مهم ترین آن بودجه است.
سخنران بعدی سرکار خانم دکتر مهری پریرخ استاد کتابداری و اطلاع رسانی دانشگاه فردوسی مشهد بودند. ایشان در ابتدای سخنرانی خود بیان کردند که در کتابداری کودک، چهار عنصر کودک، کتابدار یا مربی و ابزار، رویکرد و روش در پیوند و تعامل با هم باید وجود داشته باشد. در درس ادبیات کودک با ویژگیهای کودک آشنا می شویم، منابع زیادی هم برای این شناخت وجود دارد که بتوان خواند و آگاه شد. ولی، آیا همین اطلاعات اندک کافی است؟ گرچه آموخته های دانشگاهی و مطالعه، اطلاعات پایه را در یک زمینه خاص در اختیار می گذارد ولی در صورت همراه بودن با کودک، می توان در عمل آن اطلاعات را به دانش برای کار با کودک تبدیل کرد. در درس ادبیات کودک با انواع مواد، به عنوان سرگرمی های توانمندساز، آشنا می شویم، ولی این واقعیت که هر یک از مواد و ابزارها چه توانمندی ها و مهارت هایی را می تواند افزایش دهد، مورد تأکید قرار نمی گیرد. شاید مدرس زمان لازم را ندارد تا با این وسعت به بحث بپردازد.
در ادامه ضمن برشمردن برنامه های کتابخانه ها برای کودکان، تأسف خوردند که بنگاه های تجاری به این نیاز کودک و علاقه خانواده ها برای داشتن کودکی توانمند و سالم پی برده و برخی از برنامه های یاد شده را ارائه می دهند و اگر کتابخانه ها به موقع به خود نیایند، گوی سبقت را این گروه ها از کتابخانه ها خواهند ربود و اهمیت وجود بخش کودک کم رنگ می شود. از آنجائی که در درس «مواد و خدمات برای کتابخانه های کودک و نوجوان» فرصت عمل به اندازه کافی بوجود نمی آید و حجم مطالب این درس نیز خیلی زیاد است، توصیه های زیر برای افزایش مهارتهای کتابداران کودک برای برگزاری برنامه ها ارائه می شود:
- کتابداران مانند بسیاری از رشته های دیگر، از جمله کامپیوتر، بهتر است از دوره ها و کارگاه های مکمل در بیرون از دانشگاه بهره ببرند تا مهارتهای کافی را بدست آوردند؛
- نهاد کتابخانه های عمومی، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، فرهنگسراها و هر جای دیگری که کتابخانه کودک و نوجوان و یا بخش کودک و نوجوان ایجاد کرده اند، آموزش مداوم کتابداران خود را به صورت نظری و عملی در برنامه های خود قرار دهند؛
- کتابداران کودک که با شرایط متغیر، رشد دیدگاه های نظری و کودک و نوجوان با نیازهای خاص روبرو هستند، به صورت مداوم به مطالعه و افزایش مهارتها و دانش خود بپردازند؛
- دانشگاه هایی که کتابدار کودک تربیت می کنند با نهادهای تخصصی ادبیات کودک و کتابخانه های کودک و نوجوان همکاری داشته باشند تا بخش عملی تربیت کتابداران کودک و نوجوان با کمک این نهادها که تجربه های ارزنده ای در این زمینه دارند صورت گیرد؛
- از شبکه های اجتماعی برای اشتراک تجربه ها و دانش کتابداران کودک و نوجوان استفاده شود تا با یادگیری از یکدیگر رشد متناسبی را خدمات کتابخانه های کودک و نوجوان در سراسر کشور شاهد باشیم.
پس از سخنان اعضای نشست، حضار از دو تجربه ارزشمند و شنیدنی بهره مند شدند. اولین آنها تجربه منحصر به فردی بود که با عنوان نقش کتابخانه در بازآفرینی شخصیت کودکان کانون اصلاح و تربیت توسط آقای مصطفی جانقلی، آسیب شناس اجتماعی و رئیس سابق کانون اصلاح و تربیت، ارائه شد. ایشان در ابتدا اشاره کردند که راه اندازی کتابخانه کار بزرگی بود که با وجود موانع بسیار، با یاری افرادی چون خانم انصاری، خانم قزل ایاغ، خانم عماد و خانم افتخاری و کلا تیم شورای کتاب کودک و دیگر گروه های مختلف از بزرگان و نویسندگان و هنرمندان انجام گرفت. ایشان با نمایش تصاویری از این کتابخانه که بسیار مورد توجه حضار قرار گرفت بیان کردند: این کتابخانه با تخریب ۴۲ سلول انفرادی بنا شد و ادامه دادند که کار ما فقط کتابخوانی نبود. ما ۲۴ فعالیت مبتنی بر مهارت افزایی و توانمندسازی را با ایجاد این کتابخانه به انجام رساندیم. حاصل این مهم، آن شد که هم اکنون تعدادی از نوجوانان آن زمان کانون، در عرصه های هنری مانند کاریکاتور، سینما، موسیقی، حکاکی و … فعال و در برخی موارد مشهور هستند. انجام کارهای گروهی به طور مثال در قالب گروه سرود و تئاتر و پدیدآوری ۵ هفته نامه توسط انجمن روزنامه نگاران جوان کانون اصلاح و تربیت از جمله آنها بود. نکته مهم دیگر جامعه پذیری و پذیرش اجتماعی این کودکان و نوجوان بود که سبب آن تلاش های این کتابداران بود. از جمله به همت و تلاش خانم نسرین دخت عماد ما روزی ۲۴۰ نفر را بدون محافظ به سفر بردیم. اقدام مهم دیگر توسط کتابخانه و کتابداران و همراهان شورا، ایجاد انگیزه برا ادامه تحصیل آنها بود که باعث شد شعباتی از برخی از دانشگاه های علمی/ کاربردی و پیام نور در دل زندان ها و کانون اصلاح تربیت ایجاد شود.
در اینجا خانم انصاری یادی کردند از خانم همایونی و دوستان بسیار فروان ایشان که کار جدی آموزش کودکان ونوجوانان کانون را پس از تعطیلی مدرسه آنجا احیا کردند.
سخنران آخر این نشست خانم ملیحه اژدری، مربی کتابدار کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان منطقه ۱۷ (نازی آباد) بودند. ایشان در ابتدا به اهمیت مربی بودن قبل از کتابدار بودن اشاره کرده و توضیح دادند، وظیفه یک مربی مهارت آموزی است و خواندن هم جزء مهارت آموزی است و اگر یک مربی خوب نباشیم یک کتابدار خوب هم نخواهیم بود. درادامه با تأکید بر اهمیت فعالیت هایی که به تداوم حضور اعضای کودک و به ویژه نوجوان بیانجامد دو تجربه ارزشمند در کتابخانه شان را ترسیم کردند. نخستین آنها در باره پسر نوجوانی به نام طاها بود که با میل خود به کتابخانه نیامده بود و اصلا کتابخانه را دوست نداشت. اما طاها رهبر، برون گرا، بسیار فعال و بر توانایی هایش آگاه بود و نه تنها کار خود را هدایت می کرد بکله می خواست هدایتگر دیگران نیز باشد. مربیان به او اجازه دادند مهارت ها و دانسته هایش را با دیگران سهیم شود. با برگزاری یک کارگاه شروع شد و سپس حتی برای خانواده ها کارگاه علمی و به طور خاص با موضوع نجوم برگزار کرد. حاصل این کارگاه ها فقط آموزش نبود بکله برقراری ارتباط بود که میان او اعضای کتابخانه و حتی خانواده ها برقرار شد و مهم آنکه هنگام برگزاری کارگاه امانت کتاب های علمی و نجوم بیشتر شد.
دیگری ستاره نام داشت. ستاره درون گرا و گوشه گیر و در فعالیت ها بسیار ضعیف بود. او چیزی برای ارائه نداشت و وارد ارتباط نیز نمی شد. اما با شرکت در کارگاه نمد دوزی، خودش را پیدا کرد. در کارگاه نجوم هم شرکت کرد و خارج از زمان کارگاه هم مشغول دوخت و دوز بود. دیگر نیمی از کتاب هایی که به امانت می گرفت، کتاب های آموزش کاردستی و دوخت شده بود. از او خواستیم در برنامه ها داوطلبانه شرکت کند. در کتاب و کتابخوانی شرکت کرد و صاحب نظر هم شده بود. در کارگاه نمددوزی این ستاره بود که میز به میز می چرخید و مثل یک مربی دیگران را راهنمایی می کرد و روزی در بحث آزاد گفت: رشته تحصیلی ام رو انتخاب کرده ام؛ می خواهم طراحی دوخت و لباس بخوانم…
صحبت های تنی چند از حضار پایان بخش این نشست شد.
آقای دکتر کوکبی خطاب به خانم اژدری پیشنهاد دادند که کتابی با نام طاها بنویسند. خانم اژدری پاسخ دادند که باید کتاب در باره ها طاها و ستاره ها برآمده از تجربه همکاران من نوشته شود.
خانم دکتر پورصالحی: از لزوم ثبت و انتشار تجربه های موفق کتابداران کودک گفتند.
خانم حق نژاد: از کتابخانه های روستایی گفتند که حامی مالی دارد و طرح تابستانه کتابخوانی را اجرا می کند.
خانم لیلا مرتضایی فرد از طرح بامداد کتابخانه های شورای کتاب کودک گفتند.
خانم دکتر نرگس نشاط: ضمن توجه به محل برگزاری این نشست، اهمیت رونق بخشیدن به کتابخانه کودکان و نوجوانان کتابخانه ملی را در راستای موضوع کنگره که کتابخانه های آینده بود یادآور شدند.
آقای عمرانی از فعالیت های خوبی که در زمینه کتابخانه های روستایی به همت افرادی چون خانم حق نژاد به ویژه در پیشاور و کردستان، انجام می شوند گفتند.
آقای علیخانی کتابدار کتابخانه کودک قم، به تمایل نداشتن دانش آموختگان رشته و بی مهری آنان به کتابداری کودک و دیگر به فقدان سازمان های مردم نهاد در زمینه آموزش کتابداری کودک در شهرهای دیگر اشاره کرد.
صحبت پایانی خانم انصاری نیز می تواند بیان کننده بخش هایی از هدف این نشست باشد:
… اگر دانشجویان به کانون های مردم نهاد مانند شورای کتاب کودک، مؤسسه پژوهشی تاریخ ادبیات کودکان، کانون توسعه فرهنگی، و خیلی های دیگر بپیوندند یاد می گیرند. بحث مهم برداشتن گام است برای خارج شدن از دیوارهای محدود دانشگاه و ورود به جامعه ای که کتابداری را دارد تجربه می کند. انشاالله که این کنگره و این توجه این باب را باز کند.